نخستین بسته هایی که به وجود آمدند فقط برای جابه جایی و حمل محصولات شکل گرفتند و اغلب طرح و شکل ثابتی داشتند، زیرا فروشندگان اجناس خود را شخصا به مردم معرفی می‌کردند و طرح بسته‌بندی چندان مهم نبود. به زودی زمانی فرا رسید که دیگر فروشندگان توان پاسخگویی و ارائه اطلاعات و معرفی محصولات را به ویژه در فروشگاه‌های بزرگ و در ساعت‌های شلوغ نداشتند.
برای رفع این مشکل، فروشگاه‌ها به عرضه محصولات به صورت تفکیک شده و در قفسه‌های مجزا روی آوردند. این نوع ارائه کالا سبب ایجاد تغییرات بنیادین در بسته بندی کالاها شد. چرا که عمده تلاش کسانی که کالاها را در قفسه‌ها قرار می‌دادند، جلب نظر مشتری و ایجاد انگیزه‌ی آنی در آنها هنگام عبور از مقابل قفسه‌ها بود.
به این ترتیب بسته بندی به مهم‌ترین و قوی‌ترین ابزار برای چنین امری تبدیل شد و رفته رفته اهمیت و جایگاه ویژه‌ای پیدا کرد. با پیشرفت تکنولوژی در زمینه‌های گوناگون، به ویژه صنایع چاپ و تولید کاغذ و مقوا، محدودیت‌های پیشین در طراحی ظاهر و فیزیک بسته‌ها از میان رفت، به گونه‌ای که امروزه هر شکل و نوعی از بسته‌بندی را می‌توان به تولید رسانید و انجام چاپ تقریبا بر روی تمامی سطوح امکان پذیر است.
برای واژه بسته‌بندی می‌توان تعریف‌‌های متنوعی ارائه کرد. طبق تعریف موسسه استاندارد و تحقیقات صنعتی ایران، «بسته‌بندی عبارت است از تهیه و تعبیه ظرف یا محافظی که سلامت کالا را در فاصله‌ی تولید تا مصرف حفظ نماید.» در تعریف دیگر بسته بندی چنین تعریف شده است:
«مجموعه‌ای از مواد اولیه و ارزش افزوده‌ای که روی مواد اولیه ایجاد می‌شود، به گونه‌ای که کالای عرضه شده بتواند رضایت مشتری را تامین کند».
از جمله نکاتی فواید و کارکردهای بسته بندی، می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
حفظ محتوی از خرابی و آلودگی:
یک بسته بندی مناسب می‌تواند یک یا چند کالا را برای مدتی مطلوب، از عوامل مخرب و آلاینده‌های محیطی حفظ کرده و در کلیه مراحل توزیع، حمل و نقل و انبارداری از هنگام تولید تا زمان مصرف، نقش مهم نگهداری از محتوا را به خوبی ایفا کند. اهمیت این نکته زمانی بیشتر به چشم می‌خورد که به بسته بندی مواد غذایی، بهداشتی، آرایشی و دارویی بپردازیم.
در هنگام طراحی و تولید بسته بندی برای محصولاتی که شکستنی و یا آسیب پذیر هستند نیز باید از طراحی مناسب، پوشش‌های ضخیم، ضربه گیرها و مواد با کیفیت استفاده کرد.
راحت‌تر و کم هزینه‌تر کالاها در روند تولید، توزیع و مصرف، یکی از اهداف و وظایف بنیادی بسته بندی است. یک بسته بندی مطلوب باید بتواند کالا را در طول مسیر حمل، به حالت اولیه‌ی خود حفظ کند.
تیم طراحان و سازندگان بسته بندی باید بتوانند مقتضیات خاص خود بسته بندی کالای مورد نظر را، در رابطه با حمل و نقل شناسایی کنند و تدابیری بیندیشند که راحت بودن مصرف‌کنندگان در هنگام حمل و نقل و جابه جایی محصول، رعایت شود، چرا که این امر به فروش و محبوبیت بیشتر محصول کمک فراوانی خواهد کرد.
کاربرد آسان:
یکی از شرایط بسته بندی مطلوب آسانی مصرف محتوای آن است. تولید بسته‌هایی که بتوان بدون نیاز به ابزارهای خاصی آنها را باز کرد یا پس از مصرف قابلیت بسته شدن مجدد داشته باشند، یکی از اهداف طراحان و پدیدآورندگان بسته بندی‌ها شده است.
قوطی‌های فلزی با درهای آسان بازشو یا پاکت‌های سیگار یکی از این نمونه ها هستند. رعایت این مساله سبب فروش بیشتر کالا و افزایش مقبولیت آن خواهد شد.
جلوگیری از تقلب و سوءاستفاده:
جلوگیری از تقلب و فروش محصولی دیگر به جای محصول اصلی و خوشنام، یکی دیگر از فواید بسته بندی است.
وجود بسته بندی به خودی خود حکایت از آن دارد که محتوی سالم و بدون دستکاری است. هیچ اطمینانی در مورد صحت و اصلی بودن یک محصول فاقد بسته بندی وجود ندارد. ساده ترین شکل بسته بندی هم تا حدی به ما اعلام می‌کند که محصول از تولیدکننده و نام و اعتبار مشخصی برخوردار است و حامل این پیام است که تولید کننده در مورد سلامت آن و صحت ادعاهای درج شده روی بسته جوابگو و مسوولیت پذیر است.
به دو طریق می‌توان از تقلب در تولید کالاها جلوگیری کرد. نخست به کار گیری ساختارها و روش‌هایی که تولید آنها به علت نیاز به سرمایه و فناوری پیچیده،برای متقلبین دشوار یا نشدنی باشد و استفاده از عناصری که دستکاری و تلاش برای تقلب را آشکار ساخته و هرگونه اختلالی را به سادگی قابل رویت نماید.
زیبایی ، جلب توجه و اعتبار بخشیدن به محصول:
بسته بندی با دارا بودن طراحی معنا دار و متناسب با نوع کالا، همراه با درج اطلاعات مکتوب، به صورت صریح و بی واسطه پیام تولیدکننده را به سمت خود جلب می‌نماید و اطلاعات و انگیزه‌ی لازم را به او می‌دهد. از این رو بسته بندی به فروشنده‌ی خاموش شهرت یافته است.
از مهم‌ترین فواید و کارکردهای بسته بندی، اهمیت آن در جلب توجه مخاطب و برانگیختن وی برای ترغیب به خرید می‌باشد که در این بین نقش طراحی مناسب، زیبا و خلاقانه بیش از همه در تاثیر گذاری روی مخاطب مهم جلوه می‌کند.
امروزه به وفور مشاهده می‌کنیم کالاهایی که از طراحی بسته بندی خلاقانه، متناسب با محصول و مطلوبی بهره می‌برند، در مقایسه با کالاهایی با همان کیفیت و حتی بالاتر، از شانس بیشتری برای فروش برخوردارند و باعث جا به جایی رقم های باور نکردنی فروش محصولات مشابه بین شرکت های رقیب شوند. از این رو همواره در صنعت تبلیغات ، حوزه بسته بندی (packaging) و فرآیند خلق و طراحی آن شاخه ایست که از سوی مدیران و فعالان موفق بازار ، یکی از بیشترین میزان بودجه ها و تمرکز را به خود اختصاص داده است.
تکنولوژی روز، طراحان خلاق و باتجربه و کارشناسان بازار همگی به کمک تولیدکنندگان آمده‌اند تا محصولی را روانه بازار کنند که بتواند در اولین نگاه چشم‌ها را معطوف به خویش کند و از مخاطبان عبوری یا تصادفی نیز یک خریدار به دست بیاورند.
نقش طراحی در بسته بندی و اهمیت آن
تصور کنید در یک فروشگاه بزرگ قدم می زنید و در بین انبوهی از محصولاتی با نام و نشان مختلف و بسته بندی های نه چندان جذاب به دنبال بسته محصول مورد نظر خود می گردید. ناخودآگاه چشمتان به یک بسته بندی ساده و شکیل با طراحی جذاب می خورد کمی که جلوتر می روید و نگاهی به نام محصول می اندازید یه نظر چندان آشنا نمی آید، اما ظاهر بسته شامل نوع انتخاب طرح ها و رنگ ها و چیدمان آن ها، طراحی لوگو و کیفیت چاپ آن، آنقدر تمیز و حرفه ایست که گویی ناخودآگاه شما را به این فکر می اندازد که حتما این ظاهر شکیل در خود محصولی با کیفیت را نیز به همراه دارد.
در این بین اگر نام بقیه محصولات مشابه هم برایتان آشنا نباشد، و از لحاظ قیمتی هم تفاوت چندانی با یکدیگر نداشته باشند مسلما ترجیح می دهید محصولی که طراحی بسته بندی آن شکیل تر است را انتخاب کنید، این موضوع حتی می تواند برای انتخاب شما بین یک محصول نام آشنا با طراحی بسته بندی ضعیف، غیر اصولی و نا زیبا و یک محصول نا آشنا با بسته بندی جذاب و حرفه ای هم، نظر شما را تغییر دهد.
معضلی که در بسته بندی محصولات تولید داخل، بسیار دیده می شود، شرکت یا تولید کننده ای با سابقه بسیار زیاد و با صرف نیروی کار و هزینه فراوان به تولید مشغول است و تمام مراحل تولید و به ثمر ساندن محصول را به درستی می پیماید، اما دقیقا در نقطه ای که باید با دقت و شناخت کافی محصول خود را روانه بازار کند و بسته بندی نیز یکی از مهم ترین مراحل این روند است، آنچنان که باید صحیح عمل نمی کند. این اتفاق را در مورد تولید کنندگان و تجار نوظهور که با صرف هزینه های بسیار وارد چرخه تولید و ایجاد محصول تجاری شده اند نیز شاهدیم.
در خیلی مواقع تولیدکنندگان نوظهور بدون آگاهی از روند طراحی و تولید یک بسته بندی مطلوب فرآیند ورود به بازار را شروع کرده اند و چیزی که در پایان از نام آن ها شاهدیم محصولی فاقد کیفیت از حیث برخورداری از یک بسته بندی مطلوب و متناسب با کارکرد آن هستیم که جدای مسئله کاهش بهره وری تولید دو سوال را به ذهن متبادر می کند ، آیا تولید کننده از اهمیت این پروسه آگاه نیست و نگاهی اشتباه به این فرآیند دارد؟ و یا اینکه در این مسیر، نتوانسته از کارشناسان مرتبط با این صنعت به درستی بهره ببرد؟
از جمله رایج ترین و مهم ترین ایراداتی که در طراحی بسته بندی های تولید داخل وجود دارد می توان موارد زیر را نام برد:
- انتخاب رنگ های نا مناسب و گمراه کننده برای مخاطب ، با موضوع تولید
- معضلات کلیدی مرتبط با مبحث برندینگ و لوگو از جمله ناخوانا بودن لوگو و طراحی غیر حرفه ای و نامتناسب آن که می تواند تمام مراحل برندینگ و شناخت نام محصول بین مخاطبان را تحت تاثیر قرار دهد.
- ناخوانا بودن نوشتار و تصاویر چاپی روی بسته بندی ، عدم وضوح آنها و کیفیت چاپ پایین و کپی برداری طرح از محصولات مشابه خارجی و داخلی
- انتخاب جنس نامناسب برای ظروف بسته بندی ، دشواری باز کردن و به دست گرفتن و استفاده از محصول و گهگاه عدم ایستایی مورد نیاز
- شلوغی بیش از حد و در نظر نگرفتن اصول زیبایی شناسی و استفاده از فرم ها، نقوش و تصاویر نا متناسب، بی ربط و چیدمان غیر حرفه ای آنها
به خاطر داشته باشید که مخاطب امروز مانند مخاطب قدیمی نمی اندیشد ، او محصول مشابه روز دنیا را می شناسد و سطح سلیقه و آگاهی او از معیار های زیبایی و کیفیت در یک بسته بندی مطلوب به مراتب از مخاطبان دیروزی بالاتر رفته است.
در طراحی بسته بندی یک محصول باید به چند نکته توجه کرد:
فرم
فرم یا شکل سه بعدی بسته بندی می‌تواند مهم‌ترین و به یادماندنی ترین عنصر در طراحی بسته ها باشد. انتخاب فرم مناسب برای بسته بندی، بیشتر بر اساس مسائل فنی، تکنیکی موثر در نوع ساختار هندسی صورت می‌پذیرد. در طراحی ساختار، نوع مواد اولیه نظیر ورق مقوا، ورق فلز، پلاستیک، شیشه و مانند آن ها و نیز توانمندی ماشین آلات ساخت بسته ها موثر است.
فرم های ساده، آشنا و با سابقه، به سرعت پیام خود را منتقل می‌کنند. اما در بسیاری موارد، به ویژه کالاهایی که خود جنبه ای از تفنن یا نوآوری دارند، یک فرم جدید و متفاوت، جذابیت و تاثیر فوق العاده‌ای خواهد گذاشت.
لوگو
طراحی یک لوگو یا نشانه ی متناسب با محصول که در آن نکاتی چون سادگی و انسجام در اجزاء، بیان تصویری مناسب، متفاوت بودن و جذاب و گیرا بودن رعایت شده باشد، در توفیق فروش محصول مورد نظر و زیبایی بسته بندی آن تاثیر به سزایی دارد. طراحی این لوگو باید به گونه‌ای باشد که خصوصیات محصول بسته بندی شده را تا حد ممکن به وسیله تصویر یا نوشتار بیان کند و بیننده با دیدن آن بتواند ارتباط و هماهنگی بین محصول مورد نظر، فضای کلی بسته بندی و شکل لوگو را مشاهده کند.
طرح و رنگ
مهم‌ترین عامل در جلب توجه مخاطب و کشش وی برای خرید، طرح و رنگ به کار رفته بر روی محصولات است. انتخاب طرح و رنگ مناسب برای بسته بندی محصول باید با کارشناسی و بررسی بازار هدف و مخاطبین و همچنین رعایت اصول زیبایی شناسی صورت بگیرد.
به طور حتم بسته بندی شیک، جذاب و حرفه‌ای نزد مخاطب این تصور را ایجاد می‌کند که با یک تولید کننده حرفه ای و یک محصول قابل اعتماد مواجه است و این مساله سبب جلب اطمینان وی خواهد شد.
رنگ و طرح بسته بندی، می‌تواند به تناسب محتوی بسته و خصوصیات کالا انتخاب شود یا با توجه به پیشینه ذهنی و نیازهای جامعه‌ی مخاطب به کار رود. هماهنگی رنگ ها و استفاده محدود یا متنوع از رنگ های مختلف، در گرو درک صحیح از بیان رنگ ها و ارتباط بین آن هاست و در صورتی که مطابق نیاز کالا و مخاطبان آن صورت پذیرد، در موفقیت یک بسته بندی بسیار موثر است.
در طراحی بسته بندی یک محصول نمی‌توان و نباید از هر طرح و رنگی به دلخواه استفاده کرد. به عنوان مثال در طراحی بسته‌ی محصولات مصرفی، مانند پودرهای شوینده، بهتر است از رنگ های با درخشندگی بالا و طرح های مرتبط با شست و شو، آب و حرکات آن و پاکیزگی استفاده کرد، این موضوع از طرفی باعث می شود که مخاطب در فروشگاه حتی از راه دور با نگاه به ظاهر و ترکیب بسته بندی ، نوع محصول را تشخیص دهد. یا به طور مثال مایعاتی چون روغن‌های خوراکی را در بسته‌های مقوایی ارائه نمی‌کنند. بسته بندی یک دستمال کاغذی نباید سیاه و چرک باشد. در صورتی که می توان کالا هایی مانند کیف یا کمربند چرمی را در بسته ای سیاه رنگ روانه ی بازار کرد.
مسئله مهم رعایت رنگ بندی رایج در هویت سازمانی محصول مورد نظر است و استفاده از طرح و رنگی دیگر خارج از این هویت شکل گرفته به مرور زمان، کار درستی نیست، مگر اینکه کارشناسان امر تصمیم به بازسازی و تغییراتی اصولی در هویت سازمانی و رنگ بندی سازمان گرفته باشند.
این هماهنگی به حدی حائز اهمیت است که شرکت‌های بزرگ در طراحی کمپین های تبلیغاتی شان، که ممکن است شامل هر رسانه تبلیغاتی دیگری چون آگهی ها، بیلبورد ها، بروشور ها و ... شود، همواره سعی می‌کنند از دامنه ی رنگ های همیشگی مورد استفاده در بسته‌بندی، لوگو و یا خود محصول استفاده کنند.
بسته بندی‌ها انواع مختلفی دارند می‌توان آنها را به گونه‌های زیر تقسیم کرد:
- بسته بندی های کاغذی و مقوایی
- بسته بندی های پلاستیکی
- بسته بندی های فلزی
- بسته بندی های شیشه ای
- بسته بندی های چوبی
- بسته بندی های پارچه ای
در این بین بسته بندی های کاغذی و مقوایی به لحاظ هزینه کمتر و انعطاف پذیری بالاتر در صدر انواع بسته بندی ها هستند.
براساس گزارش صنعت بسته بندی وب سایت Economy Watch در سال 2014 شرکت های حاضر در آمریکای شمالی نزدیک به 118 میلیارد دلار هزینه صرف بسته بندی کردند و این رقم معادل 424 میلیارد دلار برای کل کشورهای دنیا بوده است.
این هزینه بسیار بالا ، برای ما دو نکته را با خود به همراه دارد :
یکی اهمیتی که شرکت ها در بقیه کشور ها برای بسته بندی محصولات خود قائل هستند و دوم اینکه این هزینه تا چه حد می تواند نتیجه بخش باشد و ورای ماهیت اصلی بسته بندی که حفظ و نگاهداری کالاست، باعث افزایش فروش آن هم شود، پاسخ آن ارتباط بسیار مهمی با رعایت نکات اصولی طراحی یک بسته بندی حرفه ای و متناسب کارکرد محصول، که پیش تر توضیحاتی در مورد آن ارائه شد، دارد.
نزدیک به 70 درصد از تصمیم های خرید دقیقا در محل فروش گرفته می‌شود. به این دلیل بسته بندی نقش مهمی در تبلیغ و فروش ایفا می‌کند. در دنیای رسانه های تبلیغاتی یکپارچه، بسته بندی آخرین تبلیغی است که مشتری قبل از خرید مشاهده می‌کند و علاوه بر آن در تمام مدت مصرف در مقابل چشمان اوست.
امروزه طراحی بسته بندی محصول تا جایی اهمیت یافته که این موضوع می تواند به طور واضحی نقش مهمی را در پیروزی یا شکست یک برند نسبت به رقبا تعیین کند، حایگاه آن را بهبود بخشد و باعث افزایش بسیار فروش گردد.
بسیار دیده شده که محصولی با بسته بندی شکیل، خلاقانه، حرفه ای و کاربری آسان، توانسته نقطه پرتابی برای محصولاتی باشد که حتی مدت زمان زیادی از ورود آن ها به بازار نمی گذرد. از این رو بسته بندی چیزی ورای دیگر پیام های تبلیغاتی می‌باشد. موضوعی که حتی پیام تبلیغاتی محصول را تحت تاثیر قرار می دهد و در دریافت مفهوم کلی محصول بسیار موثر است.